Δίκαιο & Πολιτική

Το πρώτο κεντρικό θέμα που απασχολεί τον Αριστοτέλη στο βιβλίο III των «Πολιτικών» είναι η έννοια του πολίτη.
Αν θέλουμε, μας λέει, να αναλύσουμε και να μελετήσουμε τα πολιτεύματα, πρέπει πρώτα να ορίσουμετι είναι πόλη και τι πολίτης.
Αφού η πόλη αποτελείται απότο πλήθος των πολιτών της,πρέπει πρώτα από όλα να εξετάσουμε τι είναι ο πολίτης.
Τι εννοούμε, λοιπόν,με τον όρο «πολίτης»;
Ποιος μπορεί να αποκαλείται αληθινός πολίτης μιας πόλης;
Κατά τον Αριστοτέλη και σύμφωνα με την αρχαία ελληνική αντίληψη, πολίτης δεν είναι κάποιος επειδήκατοικεί σε μια πόλη (πχ. δεν είναι πολίτες οι μέτοικοι ή οι δούλοι), ούτε τα παιδιά ούτε οι γέροντες, οι εξόριστοι ή όσοι έχουν στερηθεί τα πολιτικά τους δικαιώματα.

Αποκλείοντας όλους αυτούς, ο Αριστοτέλης αναζητά τον ακριβή ορισμό του πολίτη που δεν περιέχει καμιά ατέλεια και δεν επιδέχεταιβελτίωση:
«ζητοῦμεν γὰρ τὸν ἁπλῶς πολίτην καὶ μηδὲν ἔχοντα τοιοῦτον ἔγκλημα διορθώσεως δεόμενον», 1274a.
Έτσι, λοιπόν, παρατηρεί ότι το κύριο γνώρισμα του πολίτη είναι το δικαίωμα να συμμετέχει στην απονομή δικαιοσύνης και στα δημόσια αξιώματα.
Πολίτης, κατά τον Αριστοτέλη,είναι εκείνος που συμμετέχει είτε στη βουλευτική είτε στη δικαστική εξουσίακαι πόλη το σύνολο των πολιτών ικανό να εξασφαλίσει αυτάρκεια ζωής: «ᾧγὰρ ἐξουσία κοινωνεῖν ἀρχῆς βουλευτικῆς ἢκριτικῆς, πολίτην ἤδη λέγομεν εἶναι ταύτης τῆς πόλεως, πόλιν δὲτὸτῶν τοιούτων πλῆθος ἱκανὸν πρὸς αὐτάρκειαν ζωῆς, ὡς ἁπλῶς εἰπεῖν»(1275b).
Ο Αριστοτέλης προσεγγίζοντας το ζήτημα της δικαιοσύνης, πριν από όλα ξεκαθαρίζει τι είναι δίκαιο: «Ξεκινούμε καταρχήν από το τι είναι δίκαιο· το δίκαιο είναι δύο ειδών· πρώτο είναι το “κατά νόμον δίκαιο”. Δίκαια, λένε οι άνθρωποι, είναι όσα επιτάσσει ο νόμος. Και ο νόμος επιτάσσει να πράττουμε τα ανδρεία, τα σώφρονα και με ένα λόγο όσα αντιστοιχούν στις αρετές» (1193b 33.1-33.2).

Η σύμπλευση του νόμου με τις αρετές καταδεικνύει την κοινωνική τους διάσταση, αφού ο νόμος αφορά τους κανόνες της συνύπαρξης αποσκοπώντας στην ομαλότητα. Η επιλογή του νομοθέτη να στρέψει τους πολίτες στην αρετή τεκμηριώνει το ρόλο της στην πόλη ως εγγύηση ευρυθμίας στις σχέσεις των πολιτών. Δίχως την αρετή δεν μπορεί να υπάρχει κοινωνική γαλήνη.

Ωστόσο, το δίκαιο δεν αφορά μόνο το νόμο της πολιτείας, καθώς υπάρχει και το φυσικό δίκαιο που εκδηλώνεται με τους νόμους που ορίζει η φύση. Για παράδειγμα το γεγονός ότι το χειμώνα κάνει κρύο αφορά το φυσικό δίκαιο και αυτό είναι αμετάβλητο: «Μήπως αν αυτό, μέσω της ανθρώπινής του χρήσης, υφίσταται μεταβολή, είναι τούτο λόγος να πάψει να αποτελεί φυσικό δίκαιο; Όχι, εξακολουθεί να αποτελεί φυσικό δίκαιο. Διότι αυτό που κατά μείζονα λόγο μένει όπως είναι, αυτό προφανώς αποτελεί φυσικό δίκαιο». (1195a 33.21).