Προσβασιμότητα ψηφοφορίας σε ΠΜΕΑ Copy
Προσβασιμότητα των εκλογικών τμημάτων σε άτομα με αναπηρίες
ΕΔΔΑ – Η υπόθεση TOPLAK
Το Άρθρο 14 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου απαγορεύει τις διακρίσεις. «Η χρήσις των αναγνωριζομένων εν τη παρούση Συμβάσει δικαιωμάτων και ελευθεριών δέον να εξασφαλισθή ασχέτως διακρίσεως φύλου, φυλής, χρώματος, γλώσσης, θρησκείας, πολιτικών ή άλλων πεποιθήσεων, εθνικής ή κοινωνικής προελεύσεως, συμμετοχής εις εθνικήν μειονότητα, περιουσίας, γεννήσεως ή άλλης καταστάσεως».
Κατά την περίοδο από την 1η Ιανουαρίου 2019 έως τις 17 Δεκεμβρίου 2019 134 υποθέσεις που περιείχαν σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 14 κοινοποιήθηκαν στο ΕΔΔΑ.
Το 2019 το Ευρωπαϊκό Δίκτυο Φορέων Ίσης Μεταχείρισης (Equinet), οργάνωση μελών που προωθεί την ισότητα τόσο στα κράτη μέλη της Ε.Ε. όσο και στις υπόλοιπες χώρες της Ευρώπης, ζήτησε να παρέμβει σε μια από τις υπόθέσεις αυτές. Στις 7 Ιουλίου 2020, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων χορήγησε άδεια στην Equinet να παρέμβει στην υπόθεση Toplak και Mrak κατά Σλοβενίας (προσφυγές αριθ. 34591/19 και 42545/19)
Η υπόθεση αφορά την προσβασιμότητα των εκλογικών τμημάτων σε άτομα με αναπηρίες (μυϊκή δυστροφία) που χρησιμοποιούσαν ηλεκτρικά αναπηρικά αμαξίδια. Προσέφυγαν ενώπιον του ΕΔΔΑ λόγω παραβάσεων που σημειώθηκαν κατά το εθνικό δημοψήφισμα του 2015 και τις εκλογές του 2019 για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Πριν από το δημοψήφισμα, και οι δύο ενημέρωσαν την Εθνική Εκλογική Επιτροπή για τις ανάγκες τους προκειμένου να ψηφίσουν ανεξάρτητα στα τοπικά εκλογικά τμήματα (ράμπα, πρόσβαση στο εκλογικό περίπτερο, τραπέζι ψηφοφορίας και κάλπη). Ο κ. Τοπλάκ είχε πρόσβαση στο εκλογικό τμήμα αυτόνομα μέσω ράμπας. Ωστόσο, ισχυρίστηκε ότι η μυστικότητα της ψήφου του είχε παραβιαστεί λόγω της τοποθέτησης των επίπλων στην αίθουσα ψηφοφορίας, τα οποία δεν μπορούσαν να μετακινηθούν. Ο κ. Μράκ, ενώ έκανε χρήση της ευκαιρίας που του προσέφερε μια επαρχιακή εκλογική επιτροπή και πραγματοποίησε δοκιμαστική επίσκεψη στο εκλογικό του τμήμα, πριν από την ψηφοφορία, την ημέρα του δημοψηφίσματος έπρεπε να περιμένει έξω από το εκλογικό τμήμα έναν περαστικό για να τον βοηθήσει να ανέβει στη ράμπα. Ισχυρίστηκε επίσης ότι το εκλογικό περίπτερο και η κάλπη δεν είχαν προσαρμοστεί στις ανάγκες του. Στις ευρωεκλογές του 2019 ο κ. Τοπλάκ ισχυρίστηκε ότι ενώ είχε τοποθετηθεί ράμπα, το υπόλοιπο εκλογικό τμήμα δεν είχε προσαρμοστεί στις ανάγκες του. Επιπλέον, η κατάσταση του κ. Τοπλάκ επιδεινώθηκε εκείνη την εποχή και κατά συνέπεια δεν συμμετείχε στις εκλογές. Δεν ήταν πλέον σε θέση να χρησιμοποιήσει στυλό και δεν επιθυμούσε να βοηθηθεί και έτσι να αποκαλύψει την ψήφο του σε τρίτο πρόσωπο.
Το ΕΔΔΑ στηρίχθηκε σε μεγάλο βαθμό στο εθνικό νομοθετικό και δικαστικό πλαίσιο επί του ζητήματος αυτού.
Το θεσμικό πλαίσιο της Σλοβενίας:
Το 2014, το Συνταγματικό Δικαστήριο της Σλοβενίας αποφάνθηκε ότι ο νομοθέτης θα πρέπει, εντός δύο ετών, να θεσπίσει νομικές διατάξεις που θα διασφαλίζουν την προσβασιμότητα όλων των εκλογικών τμημάτων σε άτομα με αναπηρία. Μέσα σε ένα χρόνο σχεδόν το 50% των εκλογικών τμημάτων ήταν φυσικά προσβάσιμα. Το 2020, το Συνταγματικό Δικαστήριο εξέτασε τα αποτελέσματα της απόφασής του του 2014 και έκρινε ότι εφαρμόστηκε ορθά. Η χρήση των μηχανημάτων ψηφοφορίας διακόπηκε το 2017 λόγω της χαμηλής χρήσης και του κόστους, αλλά άλλοι τρόποι διατηρήθηκαν ή εισήχθησαν πρόσφατα – ψηφοφορία μέσω ταχυδρομείου, υποβοηθούμενη ψηφοφορία και ψηφοφορία στο σπίτι. Σύμφωνα με το Συνταγματικό Δικαστήριο, τα μέτρα αυτά συνάδουν με την αρχή των εύλογων προσαρμογών.[1]
Η παρέμβαση της Equinet[2] περιείχε πληροφορίες σχετικά με τα διεθνή πρότυπα και τις τάσεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα όσον αφορά το δικαίωμα ψήφου των ατόμων με αναπηρίες, και σχετικά με τη νομοθεσία και την πρακτική σε εθνικό επίπεδο στα συμβαλλόμενα κράτη. Η Equinet υπέβαλε στο ΕΔΔΑ υπόμνημα amicus curiae, το οποίο μνημονεύεται στην απόφαση.
Η Απόφαση του ΕΔΔΑ – Σχολιασμός:
Στις 26 Οκτωβρίου 2021, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) δημοσίευσε την απόφαση για την υπόθεση, σχετικά με το αν η έλλειψη προσβασιμότητας των εκλογικών τμημάτων αντιβαίνει στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ).
Παρόλο που οι προσφεύγοντες αντιμετώπισαν εμπόδια για να ψηφίσουν λόγω της αναπηρίας τους κατά τη διάρκεια ορισμένων εκλογών, το Δικαστήριο κατέληξε στο συμπέρασμα ότι δεν υπέστησαν διακρίσεις.
Ο τρόπος με τον οποίο εξέθεσε τη συλλογιστική του παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον:
Αρχικά, εισήγαγε τις αρχές που είναι κρίσιμες για την απόφασή του.
Μιλά για την απαγόρευση των διακρίσεων, τον τρόπο με τον οποίο η ΕΣΔΑ πρέπει να ερμηνεύεται σε αρμονία με τη Σύμβαση για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία (CRPD), τον τρόπο με τον οποίο το Δικαστήριο πρέπει να λαμβάνει υπόψη οποιαδήποτε αναδυόμενη συναίνεση στα συμβαλλόμενα κράτη ή που ισχύει εξίσου για την πολιτική ζωή των ατόμων με αναπηρίες.
Ιδιαίτερη μνεία αξίζει να γίνει για το γεγονός, ότι το ΕΔΔΑ κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι εύλογες προσαρμογές ισχύουν εξίσου για την πολιτική ζωή των ατόμων με αναπηρία (παρ. 114).
Στην προηγούμενη νομολογία του Δικαστηρίου δεν ήταν εγυημένη.
Συνολικά, όμως, στο σκεπτικό το Δικαστήριο δεν παραπέμπει στις αρχές, αμφότερα τα μέρη της αποφάσεως φαίνεται να είναι αποκομμένα το ένα από το άλλο και αυτό αφαιρεί κάποια πειστικότητα.
Η επιρροή της Σύμβασης των ΗΕ για τα δικαιώματα των ατόμων με αναπηρία δεν είναι απολύτως ορατή στην απόφαση.
Η Σύμβαση των ΗΕ για τα δικαιώματα των ατόμων με αναπηρία απαιτεί ρητά από τα συμβαλλόμενα κράτη να εγγυώνται στα άτομα με αναπηρίες την ευκαιρία να απολαμβάνουν πολιτικά δικαιώματα σε ισότιμη βάση με τους άλλους, συμπεριλαμβανομένης της προσβάσιμης διαδικασίας ψηφοφορίας, των εγκαταστάσεων και του υλικού.
Το Δικαστήριο ήταν ικανοποιημένο που το κράτος είχε παράσχει στους προσφεύγοντες τις ράμπες για πρόσβαση στο κτίριο (και δεν σχολίασε την κλίση της ράμπας στο εκλογικό τμήμα του δεύτερου προσφεύγοντος που έπρεπε να περιμένει έξω για τη βοήθεια ενός περαστικού).
Το ΕΔΔΑ άφησε την αξιολόγηση της προσβασιμότητας της υπόλοιπης διαδικασίας ψηφοφορίας στα Κράτη, αναφερόμενο σε περιορισμένους οικονομικούς πόρους.
Φυσικά, η διασφάλιση της πλήρους προσβασιμότητας απαιτεί χρόνο. Εν τω μεταξύ, όμως, τα Κράτη θα πρέπει να παρέχουν στους ψηφοφόρους εύλογες προσαρμογές (βλ. παράγραφο 42 του γενικού σχολίου αριθ. 6 της επιτροπής CRPD).
Είναι κρίμα που το Δικαστήριο δεν εκμεταλλεύτηκε την ευκαιρία για να αξιολογήσει ποιες εύλογες προσαρμογές ήταν διαθέσιμες στο εκλογικό τμήμα κατά τη διάρκεια του δημοψηφίσματος του 2015 (π.χ. διαφορετικά έπιπλα, αλλαγή στη διάταξη των δωματίων) και αντ’ αυτού υιοθέτησε την άποψη ότι η επιτόπια βοήθεια θα μπορούσε να θεωρηθεί επαρκής.
Ίσως αυτό να οφείλεται σε ορισμένες πραγματικές ασάφειες που εξακολουθούν να υφίστανται στην υπόθεση ακόμη και μετά την αξιολόγηση του Δικαστηρίου (κυρίως πώς ψήφισαν οι αιτούντες και ποια ήταν τα ακριβή εμπόδια που αντιμετώπισαν).
Ένα άλλο ζήτημα είναι η μυστικότητα της ψηφοφορίας στις εκλογές του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου του 2019.
Το Δικαστήριο τόνισε ότι, σύμφωνα με την ΕΣΔΑ, πρέπει να τηρείται το απόρρητο όσον αφορά τη διαδικασία ψηφοφορίας (άρθρο 3 του πρωτοκόλλου αριθ. 1).
Αλλά ο πρώτος προσφεύγων θα έπρεπε να αποκαλύψει την ψήφο του σε έναν βοηθό.
Ο βοηθός ψηφοφορίας είναι υποχρεωμένος να μην αποκαλύψει την ψηφοφορία και, κατά τη γνώμη του Ελεγκτικού Συνεδρίου, αυτό αποτελεί επαρκή εγγύηση.
Επιπλέον, το Δικαστήριο στηρίχθηκε στην εκτίμηση του Συνταγματικού Δικαστηρίου της Σλοβενίας ότι η μη χρήση μηχανημάτων ψηφοφορίας συνάδει με το Σύνταγμα και τις διεθνείς υποχρεώσεις.
Δυστυχώς, το ΕΔΔΑ δεν υιοθέτησε τη δική του άποψη κατά πόσον η ad hoc παροχή ενός μηχανήματος ψηφοφορίας, για παράδειγμα κατόπιν προηγούμενης ζήτησης, θα συνεπαγόταν δυσανάλογη επιβάρυνση.
Ενώ θα μπορούσαν να είχαν δοθεί εύλογες δικαιολογίες για τη μη παροχή μηχανημάτων ψηφοφορίας ως εύλογων προσαρμογών, για παράδειγμα ότι μπορεί να είναι υπερβολικά επαχθείς για το κράτος ή ότι θα μπορούσε να θέσει σε κίνδυνο ακόμη περισσότερο τη μυστικότητα της ψηφοφορίας (όσο λιγότερες είναι οι ψήφοι στα μηχανήματα ψηφοφορίας, τόσο περισσότερες πιθανότητες να συνδεθεί η ψήφος με τον ψηφοφόρο), καμία δεν δόθηκε. Και χωρίς σωστή αξιολόγηση απλά δεν γνωρίζουμε.
Ενώ το (τακτικό) επιχείρημα του Δικαστηρίου ότι οι εθνικές αρχές βρίσκονται πιο κοντά στην κατάσταση και είναι σε καλύτερη θέση να εκτιμήσουν αυτές τις περίπλοκες καταστάσεις είναι κατανοητό, είναι επίσης αλήθεια ότι συχνά το ευρύ περιθώριο εκτίμησης που εξασφαλίζεται στα κράτη μέλη μπορεί να φαίνεται υπερβολικό.
Αν και υπάρχει μια σαφής τάση να καταστούν τα εκλογικά τμήματα απολύτως προσβάσιμα, ο βαθμός στον οποίο έχει εφαρμοστεί αυτό το καθήκον ποικίλλει μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών.
Ως εκ τούτου, θα μπορούσε να είναι δύσκολο να οριστεί ένα κοινό πρότυπο.
Πρόκειται σαφώς για ένα ζήτημα που πρέπει να αντιμετωπιστεί στο μέλλον, δεδομένης της ανάγκης να διασφαλιστεί η πλήρης προσβασιμότητα στις διαδικασίες ψηφοφορίας για όλα τα άτομα ανεξάρτητα από την αναπηρία τους.
Η επιτροπή της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για τα δικαιώματα των ατόμων με αναπηρία, οι φορείς ισότητας και οι εθνικοί φορείς που παρακολουθούν τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για τα δικαιώματα των ατόμων με αναπηρία μπορούν να βοηθήσουν σημαντικά.
Για παράδειγμα, ο τσεχικός φορέας παρακολούθησης εξέδωσε κατάλογο ελέγχου για τους δήμους προκειμένου να επαληθεύσει ότι τα εκλογικά τους τμήματα είναι όσο το δυνατόν πιο προσβάσιμα.
Επίσης, η προσβασιμότητα των ευρωεκλογών θα πρέπει να απασχολεί τα θεσμικά όργανα της ΕΕ, όπως αναφέρεται ήδη στη στρατηγική για τα δικαιώματα των ατόμων με αναπηρία 2021-2030.
[1] Φρανκ Τόπλακ και Ίζτοκ Μάρακ κατά Σλοβενίας, 34591/19 και 42545/19
[2] Διατίθεται στη διεύθυνση: https://equineteurope.org/wp-content/uploads/2020/07/FINAL -TPI-28-07-2020.pdf
